در درس اول دانستيم كه علم اصول فقه ، به ما راه و روش و دستور صحيح‏
استنباط احكام شرعی را از منابع اصلی می‏آموزد . پس بايد بدانيم كه آن‏
منابع چيست و چندتا است ؟ و آيا همه مذاهب و فرق اسلامی درباره آن‏
منابع از هر جهت وحدت نظر دارند يا اختلاف نظر دارند ؟ اگر اختلاف نظری‏
هست چيست ؟ اول نظر علماء و فقهاء شيعه را درباره منابع فقه بيان‏
می‏كنيم و ضمن توضيح هر يك از منابع ، نظر علماء ساير مذاهب اسلامی را
نيز بيان می‏كنيم :
منابع فقه از نظر شيعه ( به استثناء گروه قليلی به نام " اخباريين "
كه بعدا درباره نظريات آنها بحث خواهيم كرد ) چهارتا است :
. 1 كتاب خدا " قرآن " ( و از اين پس به تعبير فقهاء و اصوليين به‏
طور اختصار با عنوان " كتاب " ياد می‏كنيم ) .

. 2 سنت . يعنی قول و فعل و تقرير پيغمبر يا امام .
. 3 اجماع .
. 4 عقل .
اين چهار منبع در اصطلاح فقهاء و اصولين " ادله اربعه " خوانده می‏شوند
. معمولا می‏گويند علم اصول در اطراف ادله اربعه بحث می‏كند . اكنون لازم‏
است درباره هر يك از اين چهار منبع توضيحاتی بدهيم و ضمنا " نظر ساير
مذاهب اسلامی و همچنين گروه اخباريين شيعه را نيز بيان نمائيم .
بحث خود را از كتاب خدا آغاز می‏كنيم .

قرآن

بدون شك قرآن مجيد اولين منبع احكام و مقررات اسلام است . البته‏
آيات قرآن منحصر به احكام و مقررات عملی نيست ، در قرآن صدها گونه‏
مساله طرح شده است ، ولی قسمتی از آنها كه گفته شده در حدود پانصد آيه‏
از مجموع شش هزار و ششصد و شصت آيه قرآن ، يعنی در حدود يك سيزدهم [
آيات قرآن است ] به احكام اختصاص يافته است .
علماء اسلام كتب متعددی درباره خصوص همين آيات تأليف كرده‏اند .
معروفترين آنها در ميان ما شيعيان كتاب " آيات الاحكام " مجتهد و زاهد
متقی معروف ملا احمد اردبيلی معروف به مقدس اردبيلی است كه در قرن دهم‏
هجری می‏زيسته است و معاصر با شاه عباس كبير است ، و ديگر كتاب "
كنزالعرفان " تاليف فاضل مقداد سيوری حلی از علماء قرن هشتم و اوايل‏
قرن نهم

هجری است . در ميان اهل تسنن نيز كتابهايی در خصوص آيات الاحكام نوشته‏
شده است .
مسلمين از صدر اسلام ، برای استنباط احكام اسلامی در درجه اول به قرآن‏
مجيد رجوع كرده و می‏كنند ، ولی تقريبا مقارن با ظهور صفويه در ايران‏
جريانی پيش آمد و فرقه ای ظاهر شدند كه حق رجوع مردم عادی را به قرآن‏
مجيد ممنوع دانستند ، مدعی شدند كه تنها پيغمبر و امام حق رجوع به قرآن‏
دارند ، ديگران عموما بايد به سنت يعنی اخبار و احاديث رجوع كنند .
اين گروه همانطور كه رجوع به قرآن را ممنوع اعلام كردند ، رجوع به اجماع‏
و عقل را نيز جايز ندانستند زيرا مدعی شدند كه اجماع ساخته و پرداخته اهل‏
تسنن است ، عقل هم به دليل اينكه جايز الخطا است قابل اعتماد نيست ،
پس تنها منبعی كه بايد به آن رجوع كرد اخبار و احاديث است . از اينرو
اين گروه " اخباريين " خوانده شدند .
اين گروه به موازات انكار حق رجوع به قرآن و انكار حجيت اجماع و عقل‏
، اساسا " اجتهاد را منكر شدند ، زيرا اجتهاد چنانكه قبلا " گفته شد ،
عبارت است از فهم دقيق و استنباط عميق ، و بديهی است كه فهم عميق بدون‏
به كار افتادن عقل و اعمال نظر نا ميسر است . اين گروه معتقد شدند كه‏
مردم مستقيما بدون وساطت گروهی به نام مجتهدين بايد به اخبار و احاديث‏
مراجعه كنند ، آنچنانكه عوام الناس به رساله‏های عمليه مراجعه می‏كنند و
وظيفه خود را در می‏يابند .
سردسته اين گروه مردی است به نام " امين استر آبادی " كه در كليات‏
منطق ، فصل " ارزش قياس " از او نام برديم . كتاب

معروفی دارد به نام " فوائد المدنيه " و عقايد خود را در آن كتاب ذكر
كرده است . اهل ايران است اما سالها مجاور مكه و مدينه بوده است .
ظهور اخباريين و گرايش گروه زيادی به آنها در برخی شهرستانهای جنوبی‏
ايران و در جزاير خليج فارس و برخی شهرهای مقدس عراق ركود و انحطاط
زيادی را موجب گشت ، ولی خوشبختانه در اثر مقاومت شايان و قابل توجه‏
مجتهدين عاليمقامی ، جلو نفوذشان گرفته شد و اكنون جز اندكی در گوشه و
كنار يافت نمی‏شوند .

سنت

سنت يعنی گفتار يا كردار يا تأييد معصوم . بديهی است كه اگر در سخنان‏
رسول اكرم يك حكمی بيان شده باشد ، و يا ثابت شود كه رسول اكرم عملا
وظيفه‏ای دينی را چگونه انجام می‏داده است و يا محقق شود كه ديگران برخی‏
وظائف دينی را در حضور ايشان به گونه‏ای انجام می‏دادند و مورد تقرير و
تأييد و امضاء عملی ايشان قرار گرفته است ، يعنی ايشان عملا با سكوت خود
صحه گذاشته‏اند ، كافی است كه يك فقيه بدان استناد كند .
در مورد " سنت " و حجيت آن ، از نظر كلی بحثی نيست و مخالفی وجود
ندارد . اختلافی كه در مورد سنت است در دو جهت است : يكی اينكه آيا
تنها سنت نبوی حجت است يا سنت مروی از ائمه معصومين هم حجت است ؟
اهل تسنن تنها سنت نبوی را حجت می‏شمارند ولی شيعيان به حكم برخی از
آيات قرآن مجيد و احاديث متواتر از رسول اكرم كه خود اهل تسنن روايت‏
كرده‏اند و از آن جمله اينكه فرمود : " دو چيز گرانبها بعد از خود برای‏
شما باقی می‏گذارم كه

به آنها رجوع كنيد و مادام كه به اين دو رجوع نمائيد گمراه نخواهيد شد :
كتاب خدا و عترتم" به قول و فعل و تقرير ائمه اطهار نيز استناد می‏كنند.
جهت ديگر اين است كه سنت مرويه از رسول خدا و ائمه اطهار گاهی قطعی‏
و متواتر است و گاهی ظنی است و به اصطلاح " خبر واحد " است . آيا به‏
سنن غير قطعی رسول خدا نيز بايد مراجعه كرد يا نه ؟
اينجا است كه نظريات تا حد افراط و تفريط نوسان پيدا كرده است .
برخی مانند ابوحنيفه به احاديث منقوله بی اعتنا بوده‏اند . گويند
ابوحنيفه در ميان همه احاديث مرويه از رسول خدا تنها هفده حديث را قابل‏
اعتماد می‏دانسته است .
برخی ديگر به احاديث ضعيف نيز اعتماد می‏كرده‏اند . ولی علماء شيعه‏
معتقدند كه تنها حديث صحيح و موثق قابل اعتماد است ، يعنی اگر راوی‏
حديث شيعه و عادل باشد ، و يا لااقل شخص راستگو و مورد وثوقی باشد به‏
روايتش می‏توان اعتماد كرد . پس بايد راويان حديث را بشناسيم و در
احوال آنها تحقيق كنيم ، اگر ثابت شد كه همه راويان يك حديث مردمانی‏
راستگو و قابل اعتماد هستند به روايت آنها اعتماد می‏كنيم . بسياری از
علماء اهل تسنن نيز بر همين عقيده‏اند . به همين جهت " علم رجال " يعنی‏
علم راوی شناسی در ميان مسلمين به وجود آمد .
ولی اخباريين شيعه كه ذكرشان گذشت تقسيم احاديث را به صحيح و موثق و
ضعيف ناروا دانستند و گفتند همه احاديث خصوصا احاديث موجود در كتب‏
اربعه يعنی " كافی " ، " من

لايحضره الفقيه " ، " تهذيب الاحكام " و " استبصار " معتبرند . در
ميان اهل تسنن نيز برخی چنين نظريات افراطی داشته‏اند .

اجماع

اجماع يعنی اتفاق آراء علماء مسلمين در يك مسأله . از نظر علماء شيعه‏
، اجماع از آن نظر حجت است كه اگر عموم مسلمين در يك مساله وحدت نظر
داشته باشند دليل بر اين است كه اين نظر را از ناحيه شارع اسلام تلقی‏
كرده‏اند . امكان ندارد كه مسلمين در يك مساله‏ای از پيش خود وحدت نظر
پيدا كنند . عليهذا آن اجماعی حجت است كه كاشف از قول پيغمبر يا امام‏
باشد .
مثلا اگر معلوم گردد كه در يك مساله‏ای همه مسلمانان عصر پيغمبر
بلااستثناء يك نوع نظر داشته‏اند و يك نوع عمل كرده‏اند دليل بر اين است‏
كه از پيغمبر اكرم تلقی كرده‏اند . و يا اگر همه اصحاب يكی از ائمه اطهار
كه جز از ائمه دستور نمی‏گرفته‏اند در يك مساله وحدت نظر داشته باشند
دليل بر اين است كه از مكتب امام خود آن را فرا گرفته‏اند . عليهذا از
نظر شيعه اجماعی حجت است كه مستند به قول پيغمبر يا امام باشد ، و از
اين ، دو نتيجه گرفته می‏شود :
الف : از نظر شيعه تنها اجماع علماء معاصر پيغمبر يا امام حجت است .
پس اگر در زمان ما همه علماء اسلام بدون استثناء بر يك مساله اجماع‏
نمايند به هيچ وجه برای علماء زمان بعد حجت نيست .
ب : از نظر شيعه ، اجماع اصالت ندارد . يعنی حجيت اجماع از آن نظر
نيست كه اجماع و اتفاق آراء است ، بلكه از آن نظر است

كه كاشف قول پيغمبر يا امام است .
اما از نظر علماء اهل تسنن اجماع اصالت دارد . يعنی اگر علماء اسلامی (
و به اصطلاح اهل حل و عقد ) در يك مساله در يك زمان ( هر زمانی ولو زمان‏
ما ) وحدت نظر پيدا كنند حتما نظرشان صائب است . مدعی هستند كه ممكن‏
است بعضی از امت خطا كنند و بعضی نه ، اما ممكن نيست همه بالاتفاق خطا
نمايند .
از نظر اهل تسنن توافق آراء همه امت در يك زمان در حكم وحی الهی است‏
، و در حقيقت همه امت در حين توافق در حكم پيغمبرند كه آنچه بر آنها
القاء می‏شود حكم خدا است و خطا نيست .

عقل

حجيت عقل از نظر شيعه به اين معنی است كه اگر در موردی عقل يك حكم‏
قطعی داشت ، آن حكم به حكم اينكه قطعی و يقينی است حجت است .
اينجا اين پرسش پيش می‏آيد كه آيا مسائل شرعی در حوزه حكم عقل هست تا
عقل بتواند حكم قطعی درباره آنها بنمايد يا نه ؟ ما به اين پرسش آنگاه‏
كه به تفصيل درباره كليات مسائل علم اصول بحث می‏كنيم پاسخ خواهيم گفت.
گروه اخباريين شيعه چنانكه قبلا هم بدان اشاره كرديم عقل را به هيچ وجه‏
حجت نمی‏شمارند .
در ميان نحله‏های فقهی اهل تسنن يعنی مذاهب حنفی ، شافعی ، مالكی ،
حنبلی ، ابوحنيفه قياس را دليل چهارم می‏شمارد . از نظر حنفيها منابع فقه‏
چهار است : كتاب ، سنت ، اجماع ، قياس .

قياس همان چيزی است كه در منطق به نام تمثيل خوانديم .
مالكيها و حنبليها ، خصوصا حنبليها ، هيچگونه توجهی به قياس ندارند ،
اما شافعيها به پيروی از پيشوايشان محمد بن ادريس شافعی حالت بين بين‏
دارند ، يعنی بيش از حنفيها به حديث توجه دارند و بيش از مالكيها و
حنبليها به قياس .
در اصطلاح فقهاء قديم گاهی به قياس " رأی " يا " اجتهاد رأی " هم‏
اطلاق می‏كرده‏اند .
از نظر علماء شيعه ، به حكم اينكه قياس صرفا پيروی از ظن و گمان و
خيال است ، و به حكم اينكه كلياتی كه از طرف شارع مقدس اسلام و
جانشينان او رسيده است وافی به جوابگوئی است ، رجوع به قياس به هيچ‏
وجه جايز نيست .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: